"Μωμογέρια", από το μαθητή Μάττο Ανδρέα.

Μωμόγεροι 2008, Πρωτοχώρι Κοζάνης.

      Ένα από τα ήθη και έθιμα της ποντιακής παράδοσης είναι κι οι Μωμόγεροι. Οι Μωμόγεροι είναι μια παμπάλαια γιορτή, ένα έθιμο που οι αρχές του χάνονται μέσα στο χρόνο και διεξάγεται κατά την διάρκεια του 12ήμερου των Χριστουγέννων. Το συγκεκριμένο έθιμο το έφεραν οι Πόντιοι μαζί με τους άλλους θησαυρούς της παράδοσης τους. Σε όλες τις περιοχές του Πόντου πραγματοποιούνταν οι Μωμόγεροι και έφτασαν μέχρι τις μέρες μας με πολλές παραλλαγές. Άλλες παραλλαγές λοξοδρόμησαν και άλλες διατήρησαν τον πυρήνα των Μωμόγερων. Οι Μωμόγεροι είναι τελετές για το καλό της χρονιάς (ευαιτηρία) και συμβολίζουν το νάρκωμα της φύσης τον Χειμώνα και την αναζωογόνηση της την Άνοιξη. Ο Νίκος Πολίτης, ο πατέρας της λαογραφίας πιστεύει ότι οι ευαιτηριακές γιορτές έχουνε την αρχή τους σε εποχή παλαιότερη από το αρχαίο ελληνικό δράμα. Στο έθιμο των Μωμόγερων συμμετέχουν μόνο άντρες.

      Στο πρώτο τους στάδιο οι Μωμόγεροι είχαν μαγικό, τελετουργικό και ευαιτηριακό χαρακτήρα. Μέσα στα χρόνια που περνάνε χάνουν αυτά τα χαρακτηριστικά και φτάνουμε σε ένα νεότερο στάδιο όπου οι Μωμόγεροι γίνονται θέατρο, σατιρίζουν και ψυχαγωγούν. Βασικά στοιχεία των Μωμόγερων είναι 1) η σύγκρουση μεταξύ δύο αντρών για το ποιος θα κερδίσει τη νύφη 2) ο τραυματισμός ή και ο θάνατος ενός από τους αντιπάλους και 3) η ανάρρωση ή η ανάσταση του σκοτωμένου.

       Οι Μωμόγεροι χωρίζονται σε λιγοπρόσωπους με δύο ή τρία άτομα και σε πολυπρόσωπους. Από όλους τους ήρωες των Μωμόγερων πρωταγωνιστικοί και ουσιαστικοί είναι ο άντρας, η νύφη και ο διεκδικητής της. Η γυναίκα συμβολίζει τη βλάστηση, τη γονιμότητα της γης και είναι το ποιο αρχαϊκό κατάλοιπο. Όλα τα υπόλοιπα πρόσωπα στις πολυπρόσωπες, όπως στους Μωμόγερους του Πρωτοχωρίου είναι τριτεύοντα πρόσωπα και χωρίς ουσία και τα δημιούργησαν οι ανάγκες για ψυχαγωγία και για εισπρακτική δυνατότητα. Η φορεσιά στους Μωμόγερους είναι διαχρονική δηλαδή κάθε εποχή δίνει και ένα στοιχείο στη φορεσιά γι' αυτό και έχουμε σε φωτογραφίες Μωμόγερων στο Πρωτοχώρι μια εποχή φοράνε μαντίλες και σε άλλη νεότερη εποχή φουστανέλες, φέσια και γραβάτα.

       Οι Μωμόγεροι του Πρωτοχωρίου είναι μια νεότατη παραλλαγή που έχασε όλα τα αρχαϊκά στοιχεία των Μωμόγερων, αφού δεν βρίσκουμε την υπόθεση των τριών στοιχείων δηλαδή σύγκρουση, θάνατο, ανάσταση. Τα μόνα αρχαϊκά στοιχεία που έχουν οι Μωμόγεροι του Πρωτοχωρίου είναι οι άσπρες γενιάδες, τα μουστάκια, οι μάσκες, κέρατα, μαγκούρες, ξεραμένοι καρποί, άσεμνες πράξεις (κινήσεις), αισχρολογίες. Ο Οδυσσέας Ααμψίδης αναφέρει: ξέρω πολύ καλά ότι οι φουστανελοφόροι Μωμόγεροι ήταν ένα δημιούργημα των τελευταίων χρόνων πριν έρθουν οι Πόντιοι στην Ελλάδα. Ήταν μια προσπάθεια να δώσουν ένα εθνικό χαρακτήρα. Γι' αυτό έχουμε το φαινόμενο σε μερικά της Κοζάνης να ταυτίζουν τους Μωμόγερους με τους στρατιώτες του Μέγα Αλέξανδρου, όσο αφορά τη φορεσιά.